Uribarren kalea 6ko etxe-jauregia


Lekeition 2012ko maiatzean sortu zen Ondare lantaldea. Beraiek eman digute Uribarren kalea 6ko etxe jauregiaren datu historikoak.

Eraikina etxe jauregia da Jose Javier Uribarrenek (Lekeitio, 1791 — Paris, 1861) eta haren emazte Maria Jesus Agirrebengoak egina. Jose Javier Uribarren bankari lekeitiarra Mexiko aldean merkatari ibili ondoren, 1826an Burdeos aldean kokatu zen, eta geroago Parisen. Sarritan etortzen zen jaioterrira eta bertoko alkate ere izan zen 1832-33an. Ganorazlko etxe bat behar zuela eta, 1831 n etxe bi eta lur zati bat erosi zituen eliza aurrean, herriko ingururik ederre­nean, Arteitatarren dorre zaharraren orubean. Diru ederrak ordain­du eta gero, etxeok lurreratu eta ezagutzen dugun jauregia eraiki zuen, frantziar estilokoa. Urte bete eskas behar izan zuen udako etxe hau amaitzen. Hala eta guztiz ere, gaur egun oraindik gure artean daukagu, 180 urte beranduago!!!

Jose Mariano Laskurain (1792-1872) mutrikuarra izan zen arkite­ktoa. Badakigu arkitekto honek Eliz Ateako eskola zaharra ere eraiki zuela sasoi berean, 1831-32an. Eskola da Uribarrenek Lekeitioko herriari egin zion lehen dohaintza.

Hori gutxi ez dela eta, Uribarrenek XIX. mendeko 50. hamarkadan, bere negozioak Parisen zituela, Uribarren jauregia eraiki zuen hondartza gainean lorategi eder batekin, gaur egun Uribarren parke publikoa dena. Bere emazteak ez zuena ikusi, Isabel II.ak eta Zita enperatrizak gozatuko zuten. Jauregia, zoritxarrez, argazkien bidez baino ez dugu ezagutzen, erre egin baitzen mende azkene­tan. Berriro eraiki, eta berriro erre zen jauregi hura, gaur egun Zita Hotela dagoen tokian zegoena.

Lekeitioko Ondare lantaldea


Beste sasoi bateko aztarnak

Gure herrian beste sasoi batzuetako aztarnak geratu zaizkigu, jakin-mina dutenen begiek aurkitu dezaten.
Ondare lan taldeko kide bateri esker dakigu zelan, Gamarra enparantzako 2 zenbakiaren eraikinak, babestu beharreko elementuak dituela San Kristobal enparantzara begira duen fatxadan, gaur eguneko Aralde liburu-dendaren fatxadan, honako hauek direlarik: ezkutu itxuradun kareharrizko hiru plaka eta horretara loturik dauden burdinazko hiru euskarri, hiru kaleargi zintzilikatzeko jarritakoak hain zuzen. Elementu hauek bertan sasoi batean egon zen Caja de Ahorros Municipal de Bilbao aurrezki-kutxaren aztarnak dira. (Aurrerantzean CAMB bezala aipatuko da)


Ondoren beharrezkoa da historia apur bat azaltzea nahi dugun harira heltzeko. CAMB aurrezki-kutxa 1907an fundatu zen Bilbon. Lekeition, orain arte dakigunez, XX. mendeko 20ko hamarkadatik izan zuen bulegoa. 1922an eta 1928an Lorenzo Irigoien agertzen da aurrezki-kutxaren ordezkari bezala, bulegorik izan bazuen zein kaletan zegoen ez dakigularik.
Guda sasoian hainbat herritako bulegoak itxi egin ziren, Lekeitiokoa baita. Guda aurreko aurrezki-kutxaren azken ordezkaritza Jazintto relojeruak, Jazintto Garamendik, eduki zuen Uribarren kaleko 4an zeukan dendan.
1938ko maiatzean berriro ireki zen Lekeition CAMBko ordezkaritza bat. Mende horren 40ko hamarkadan ere, 1940 eta 1944 artean, dokumentatua dago aurrezki-kutxa honek bulegoa zuela Lekeition.
1949ko urrian Juan Elorza kontratistak, CAMB aurrezki-kutxaren izenean,  Ezpeleta kaleko 1 zenbakiaren behe solairuan bulego berri bat irekitzeko proiektua aurkeztu zuen Udaletxean. Berehala eman zaion lanak egiteko baimena eta 1950eko abuzturako bukatuta zeuden, German Agirre arkitektoak egin zuen ikuskapen txostenaren arabera. Aurrezki-kutxa bulego honetan egon zen 1955era arte, San Kristobal enparantza aldean bulego berria ireki zenera arte.
1953an CAMB aurrezki-kutxak egoitza berri bat irekitzeko proiektua aurkeztu zuen Lekeitioko Udaletxean. Proiektua, plano eta guztikoa, Antonio Zobaran arkitektoak egindakoa da eta proiektu horren memorian agertzen dira hasieran aipatutako elementuak bere balioa eta guzti: ezkutu itxuradun kareharrizko hiru plakak 750 pezeta balio izan zuten bakoitzak, eta kaleargiak zintzilikatzeko jarri ziren burdinazko hiru euskarriak 300 pezeta bakoitzak. Memoria honetan ez dira aipatzen zein motatako kaleargiak jarri ziren, ezta beren balioa.
Proiektu horrekin sasoi hartara arte bertan egon zen egunkari salmentarako denda osorik berritu zen. Fatxada ere erabat aldatu zaion atea eta leihoak berrantolatuz. Dionisio Barainka arkitektoak egin zuen ikuskapen txostenaren arabera 1955eko azarorako bukatuta zeuden jadanik berritze lanak.
Aurrezki-kutxaren azken bulego hau leku horretan egon zen, Gamarra enparantzako 2 zenbakiaren eraikinak San Kristobal enparantzara begira duen fatxadan, 1981era arte. Urte honetan Aralde liburu-denda ireki zen ordura arte aurrezki-kutxak erabilitako lokalean. Liburu-dendaren arduradunek, denda berria ireki aurretik, beren fatxadan zeuden hiru kaleargiak kendu egin zituzten zaharberritzeko asmoarekin. Baina zoritxarrez, kaleargiak hain zeuden kalteturik ze, azkenean ezin izan ziren berreskuratu, eta han iraun dute utzik beren euskarriak gaur egunera arte.
1981ean, Caja de Ahorros Municipal de Bilbao aurrezki-kutxa, Abaroa kaleko bulego berrira pasatu zen, gaur eguneko Ona oinetako-dendaren albora. 

Lekeitioko Ondare lantaldea


HUELLAS DE OTRA ÉPOCA

Entre nosotros han quedado restos de otras épocas que quizá son visibles solamente a los ojos de los interesados en detalles de este tipo.
Gracias a un compañero del grupo de trabajo de Patrimonio sabemos cómo, en el edificio del nº 2 de la plaza Gamarra, en la fachada que da a la plaza San Kristobal donde hoy día se encuentra la librería Aralde, subsisten elementos que es necesario proteger como parte del patrimonio de Lekeitio; son los elementos que se describen a continuación: tres palcas de piedra caliza talladas en forma de escudo, de cada una de las cuales sale un soporte de hierro que serviría para colgar farolas. Estos elementos formaban parte de la fachada de la sucursal de la Caja de Ahorros Municipal de Bilbao que hasta 1981 se encontraba en ese lugar. (En adelante nos referiremos a ella como CAMB)
A continuación, para llegar al punto que nos interesa, es necesario volver atrás en el tiempo. La CAMB se fundó en Bilbao en 1907. En Lekeitio, según los datos que tenemos hasta el momento, existió una sucursal de esta caja de ahorros desde la segunda década del siglo XX. En 1922 y 1928 está documentado que Lorenzo Irigoien actuaba como representante de la CAMB en Lekeitio; si existió un local específico para tal función desconocemos en que calle se encontraba.
Durante la guerra se cerraron las sucursales de la CAMB en muchos pueblos, incluida la de Lekeitio. La última representación de la CAMB antes del comienzo de la guerra la tuvo el relojero Jazintto Garamendi en la tienda que regentaba en el nº 4 de la calle Uribarren.
En mayo de 1938 se abrió de nuevo una oficina de la CAMB en Lekeitio. Asimismo, entre 1940 y 1944, está documentado que existía en Lekeitio una sucursal de esta caja de ahorros, aunque no conocemos su localización.
En octubre de 1949, el contratista Juan Elorza, en nombre de la CAMB, presentó en el ayuntamiento de Lekeitio un proyecto para abrir una nueva sucursal en la planta baja del nº 1 de la calle Ezpeleta. Inmediatamente se le dio el correspondiente permiso para realizar las obras y para agosto de 1950 se encontraban ya finalizadas, como se puede comprobar en el informe de inspección de obra que realizó el arquitecto German Agirre. La sucursal de la CAMB se mantuvo en el nº 1 de Ezpeleta hasta que en 1955 se abrió la de la plaza San Kristobal.
En 1953 la CAMB presentó en el ayuntamiento un proyecto para abrir una nueva sucursal en el nº 2 de la plaza Gamarra, en la fachada que este edificio tiene hacia la plaza San Kristobal. Este proyecto, con planos incluidos, fue realizado por el arquitecto Antonio Zobaran; en la memoria del proyecto aparecen los elementos que hemos nombrado al principio, incluido su valor: tres placas de piedra caliza talladas en forma de escudo que costaros 750 pesetas cada una; tres soportes de hierro para colgar farolas que costaron 300 pesetas cada uno. En esta memoria no se hace mención de las farolas  que ocuparían los soportes.
Con este proyecto desaparecía el negocio de venta de prensa que hasta ese momento había ocupado el mencionado local. La morfología de la fachada cambió totalmente, reorganizándose la distribución de puerta y ventanas. Según el informe de inspección de obra que realizó el arquitecto Dionisio Barainka, las obras de adecuación se encontraban finalizadas para noviembre de 1955.
Esta última sucursal de la CAMB permaneció en el mismo lugar hasta 1981. Ese año se abrió la librería Aralde en el local que había ocupado hasta entonces la CAMB. Los responsables de la librería, antes de la apertura de esta, retiraron las tres farolas que se encontraban colgando de los soportes de la fachada con intención de restaurarlas, pero se encontraban en tan mal estado que no se pudieron recuperar, de manera que sus soportes han permanecido vacíos hasta el día de hoy.
En 1981 la CAMB abrió una nueva sucursal en la calle Abaroa, junto a la actual zapatería Ona.

Iñaki Madariaga Valle
Lekeitioko Ondare lantaldea

Lekeitioko Gioconda


Idazleak: Aitor Iturbe / Iñaki Goiogana

Bada Lekeition albiste bat bolo-bolo dabilena Athleticen garaipenez gain, Bilbon hile honen 21ean enkantean salduko den pintura gotikoa. Herritar askoren ahotan dabiltza artelan horren gaineko galderak. Izan ere, Lekeition mendeak egin dituen lan hori ez da batere ezaguna eta.
Lana triptiko bat da eta bertan erakusten den eszena pietatea, hau da Jesus gurutzetik askatu ondoren Maria amaren altzoan jarri zuten unea irudikatzen duena. Eszenan, Jesus eta Mariaz gain, beste pertsonaia batzuk ageri dira. Erdiko taulan Maria Kleofasena, Jose Arimateakoa, San Joan Bateatzailea, Maria Magdalena eta Nikodemo. Ezkerreko atean, zutunik, Santo Domingo Guzmangoa eta otoitzean belaunikaturik, Nicolao Ibañez de Arteita. Eskuinekoan, berriz, bedeinkatze keinua eginez San Frantzisko Asiskoa eta belauniko errezoan, Marina Iñiguez de Çeranga. Triptikoaren ateetan, baina aurreko aldean, beste bi irudi ageri dira San Antonio Paduakoa eta San Bernardino Sienakoa. Eszena guztia paisaia idiliko edo paradisutar baten kokatzen da eta bertan, lorategi eder baten eta ibai batez inguraturik Brujasko hiria Jerusalem zerutiarra irudikatuz.
Artelan honen egilea ez da ezaguna eta arte historiagileek bera izendatzeko “Santa Luziaren legendaren maisua” esaten diote pintoreari. Izan ere, nor den jakin ez arren, bere lanak ezagunak eta estimatuak dira eta museorik entzutetsuenetan ikusi daitezke, esaterako Madrileko Thyssen museoan edo San Petesburgeko Hermitagen. Gure kasuan ez dakigu egileak noiz burutu zuen bere lana, baina adituek koadroan ageri den Brujasko irudian ikus daitezkeen eliz dorreak aztertuta esan dute pintura hau 1480 eta 1490 urteen artean eginda dagoela.
Artelana punta-puntakoa da eta berariaz, enkarguz, egindakoa. Hain zuzen ere, gorago esan dugun legez, eszena erlijiosoaren barruan laiko bi ageri dira, koadroa enkargatu zuena eta bere emaztea, Nicolao Ibañez de Arteita eta Marina Iñiguez de Çeranga. Nicolaoren izena ezaguna zen eta egunotan kaleratu diren albisteetan aipatzen da, baina Marina Iñiguezena gaur da lehenengoz argitaratzen dena.
Ez da asko pertsona bi hauei buruz dakiguna, baina zer edo zer esan dezakegu. Nicolao Ibañez armadorea zela badakigu eta baita ere garai hartan, XV. mende bukaeran Lekeitiok hartu-eman handia zuela Flandriarekin lekeitiar merkatariak Gaztelako artilea eta Bizkaiko burdina Ipar Europara garraiatzen aritu zirelako. Merkataritzaz gain, orduan ohiko zen korso lanetan ere ekiten eutsen armadoreek, hau da erregearen baimenez itsas lapurretan aritzen ziren. Horretara, merkataritzan eta itsas lapurretan aberasturiko armadore bat izan zen Nicolao Ibañez.
Bere emaztea, Marina Iñiguez, senarra bezala, Lekeitioko alaba zelakoan gaude, ez bakarrik bere deitura Çeranga horrek, gaur egungo Ispasterko Serenga baserriekin zerikusi zuzena duelako, ez bada ere abizen bereko beste emakume bat, ehun urte lehenago hil zena eta, Marina Iñiguez honen antzera, etxe onekoa zenaren berri badugulako. Beste Çeranga hau Aura Martinez de Çeranga izan zen. Aura Martinez Lekeitioko parrokian lurperatu zuten bere senar Joan Perez de Ormaegyrekin batera, Brujastik edo Tournaitik ekarritako hilobia estaltzeko brontzezko tapa baten azpian. Estalki edo lauda hau Lekeitioko Beheko elizan ikusi daiteke, beste antzeko brontze baten ondoan, sakristia baino lehenago dagoen kaperan.
Arteitatarren pisu ekonomiko eta politikoa zenbaterainokoa zen jakiteko ez dago besterik Nicolao Ibañezen seme Iñigo noraino helduko zen ikustea baino. Iñaki Madariagak idatzita daukan bere biografian esaten da, zelan merkatari, militar eta armadore hau, Gaztelako erregearen Bizkaiko armadaren buru izan zela eta bere enpresa militar eta ekonomikoak Iparraldeko itsasotik Mediterraneoraino zabaltzen zirela. Besteak beste, Iñigo Arteita izan zen Granadako azken errege musulmana eta bere herria Ipar Afrikara eramateko erregearen agindua hartu zuena. Honek guztiak esan nahi du Arteitatarrek garaian boterea zegoen lekuetan hartu-emanak zituztela, ondo kokatuta zeudela alegia.
Nicolaok eta Marinak, orduko handikien antzera eta garaiko joera sozialak jarraiturik, beraien arimaz arduratu ziren. Horrela, kapera bat eraiki zuten mojen komentuan 1487an Eraispenaren kapera izenez ezagutuko zena. Datu honek, gainera, triptikoaren pintatze data hobeto kokatzeko balio dezake 1480 eta 1490ko hamarkadaren barruan zehatzago finkatzeko. Kaperak beraien gorpuak hartuko zituen eta lekua familiaren kategoriakoa izateko Brujasen enkargatu zuten enkantera atera den koadroa eta beste irudi eta lan batzuk. Triptikoa komentuko kapera honetan egon zela dakigu auzi paper batzuetan ikusi dugulako esaten dela “con su retablo de pincel del descendimiento de la cruz”.
Seguruena, honekin lotuta dago, gainera, Santo Domingo Guzmangoaren irudia triptikoan agertzea ere. Izan ere santu hau izan zen ordena dominikarraren sortzailea, komentuko mojen ordenaren fundatzailea. Kapera komentuan egitearena, berriz, beste kontu batekin lotuta egon daiteke. Mende amaiera hartan Beheko elizan, parrokian, eraikitze lanetan ziharduten. Izan ere, eliza urte batzuk lehenago erre egin zen eta berri-berria egiten ari ziren, baina Nicolao Ibañez eta Marina Iñiguez edadean aurrera zihoazen eta beraien kategoriarako ez zuten beste lekurik aurkitu mojen komentua baino. Gure ustetan ez zuten komentua aukeratu beraien jauregitik hurbil zegoelako ze Arteitatarrak garai hartan ez ziren Uriarte auzoan bizi, ez bada ere gaur egun Erkiaga taberna dagoen eraikinean zuten dorrean baino.
Artikulu hau amaitu aurretik apunte bi. Bata triptiko hau ez dela kuriositate bat, kasualitate huts bat. Alderantziz, XV. mende bukaeran eta XVI.aren hasieran Lekeition zegoen aberastasunaren erakusgarri da. Eta ez bakarra. Ordukoa da eliza nagusia, garai hartan Bizkaian handienetarikoena. Parrokiaren eliz premiak asetzeko baino Jaungoikoaren –eta egitea otu zitzaienen- handitasuna goraipatzeko egina. Elizarekin batera bertan gordetzen den erretaula nagusia, penintsula osoan bakanetarikoa bere neurrian. Txikiagoa izan arren balio urriagoa ez duen erretaula txikia ere elizan bertan dago. Bata Flandriatik ekarritako artistek egina eta bestea  herrialde hartan erosia. Parrokiatik irten barik baina mende bat lehenagokoak dira gorago aipatu ditugun laudak, eta sasoikoak dira baita ere kale-kantoi batzuetan (Trinidade eta Bergara kaleetan, besteak beste) zeuden Ingalaterratik ekarritako alabastrozko irudiak. Batzuk zein besteak herrian zegoen aberastasunaren eta Ipar Europarekin Lekeitiok zituen hartu-emanen erakusle ederrak.
Bigarren apuntea Nicolao Ibañez eta Marina Iñiguezen irudien gainekoa da. Erretratuak dira biak, erretratuak diren legez koadroan ageri diren gainerako pertsonaien irudiak. Lekeitiar bien aurpegiera horixe zen, behar bada idealizatuta daude triptikoan, baina garai hartan pertsona bi horiek ezagutu zituztenek koadroa ikusiz gero bata eta bestea ezagutuko zituzten. Taulan ageri diren santuen kasuan, berriz, zeruko pertsonaien jantzietan Brujasko hiritarrak daude, akaso pertsonai ezagunak, behar bada ez. Honekin esan nahi dugu koadro horretan ageri direla lekeitiar biren erretraturik zaharrenak, akaso bizkaitar batzuren irudi errealistarik zaharrenak ere bai, Nicolao Ibañez Arteitarena eta Marina Iñiguez Çerangarena, gaur arte ezezaguna zen Lekeitioko Giocondarena.


Aitor Iturbe / Iñaki Goiogana