Idazleak: Aitor Iturbe / Iñaki Goiogana
Bada Lekeition albiste bat bolo-bolo dabilena Athleticen garaipenez gain,
Bilbon hile honen 21ean enkantean salduko den pintura gotikoa. Herritar askoren
ahotan dabiltza artelan horren gaineko galderak. Izan ere, Lekeition mendeak
egin dituen lan hori ez da batere ezaguna eta.
Lana triptiko bat da eta bertan erakusten den eszena pietatea, hau da Jesus
gurutzetik askatu ondoren Maria amaren altzoan jarri zuten unea irudikatzen
duena. Eszenan, Jesus eta Mariaz gain, beste pertsonaia batzuk ageri dira.
Erdiko taulan Maria Kleofasena, Jose Arimateakoa, San Joan Bateatzailea, Maria
Magdalena eta Nikodemo. Ezkerreko atean, zutunik, Santo Domingo Guzmangoa eta
otoitzean belaunikaturik, Nicolao Ibañez de Arteita. Eskuinekoan, berriz,
bedeinkatze keinua eginez San Frantzisko Asiskoa eta belauniko errezoan, Marina
Iñiguez de Çeranga. Triptikoaren ateetan, baina aurreko aldean, beste bi irudi
ageri dira San Antonio Paduakoa eta San Bernardino Sienakoa. Eszena guztia
paisaia idiliko edo paradisutar baten kokatzen da eta bertan, lorategi eder
baten eta ibai batez inguraturik Brujasko hiria Jerusalem zerutiarra irudikatuz.
Artelan honen egilea ez da ezaguna eta arte historiagileek bera izendatzeko
“Santa Luziaren legendaren maisua” esaten diote pintoreari. Izan ere, nor den
jakin ez arren, bere lanak ezagunak eta estimatuak dira eta museorik
entzutetsuenetan ikusi daitezke, esaterako Madrileko Thyssen museoan edo San
Petesburgeko Hermitagen. Gure kasuan ez dakigu egileak noiz burutu zuen bere
lana, baina adituek koadroan ageri den Brujasko irudian ikus daitezkeen eliz
dorreak aztertuta esan dute pintura hau 1480 eta 1490 urteen artean eginda
dagoela.
Artelana punta-puntakoa da eta berariaz, enkarguz, egindakoa. Hain zuzen
ere, gorago esan dugun legez, eszena erlijiosoaren barruan laiko bi ageri dira,
koadroa enkargatu zuena eta bere emaztea, Nicolao Ibañez de Arteita eta Marina
Iñiguez de Çeranga. Nicolaoren izena ezaguna zen eta egunotan kaleratu diren
albisteetan aipatzen da, baina Marina Iñiguezena gaur da lehenengoz
argitaratzen dena.
Ez da asko pertsona bi hauei buruz dakiguna, baina zer edo zer esan
dezakegu. Nicolao Ibañez armadorea zela badakigu eta baita ere garai hartan,
XV. mende bukaeran Lekeitiok hartu-eman handia zuela Flandriarekin lekeitiar
merkatariak Gaztelako artilea eta Bizkaiko burdina Ipar Europara garraiatzen
aritu zirelako. Merkataritzaz gain, orduan ohiko zen korso lanetan ere ekiten
eutsen armadoreek, hau da erregearen baimenez itsas lapurretan aritzen ziren.
Horretara, merkataritzan eta itsas lapurretan aberasturiko armadore bat izan
zen Nicolao Ibañez.
Bere emaztea, Marina Iñiguez, senarra bezala, Lekeitioko alaba zelakoan
gaude, ez bakarrik bere deitura Çeranga horrek, gaur egungo Ispasterko Serenga
baserriekin zerikusi zuzena duelako, ez bada ere abizen bereko beste emakume
bat, ehun urte lehenago hil zena eta, Marina Iñiguez honen antzera, etxe onekoa
zenaren berri badugulako. Beste Çeranga hau Aura Martinez de Çeranga izan zen.
Aura Martinez Lekeitioko parrokian lurperatu zuten bere senar Joan Perez de
Ormaegyrekin batera, Brujastik edo Tournaitik ekarritako hilobia estaltzeko
brontzezko tapa baten azpian. Estalki edo lauda hau Lekeitioko Beheko elizan
ikusi daiteke, beste antzeko brontze baten ondoan, sakristia baino lehenago
dagoen kaperan.
Arteitatarren pisu ekonomiko eta politikoa zenbaterainokoa zen jakiteko ez
dago besterik Nicolao Ibañezen seme Iñigo noraino helduko zen ikustea baino.
Iñaki Madariagak idatzita daukan bere biografian esaten da, zelan merkatari,
militar eta armadore hau, Gaztelako erregearen Bizkaiko armadaren buru izan
zela eta bere enpresa militar eta ekonomikoak Iparraldeko itsasotik
Mediterraneoraino zabaltzen zirela. Besteak beste, Iñigo Arteita izan zen
Granadako azken errege musulmana eta bere herria Ipar Afrikara eramateko
erregearen agindua hartu zuena. Honek guztiak esan nahi du Arteitatarrek
garaian boterea zegoen lekuetan hartu-emanak zituztela, ondo kokatuta zeudela
alegia.
Nicolaok eta Marinak, orduko handikien antzera eta garaiko joera sozialak
jarraiturik, beraien arimaz arduratu ziren. Horrela, kapera bat eraiki zuten
mojen komentuan 1487an Eraispenaren kapera izenez ezagutuko zena. Datu honek,
gainera, triptikoaren pintatze data hobeto kokatzeko balio dezake 1480 eta
1490ko hamarkadaren barruan zehatzago finkatzeko. Kaperak beraien gorpuak
hartuko zituen eta lekua familiaren kategoriakoa izateko Brujasen enkargatu
zuten enkantera atera den koadroa eta beste irudi eta lan batzuk. Triptikoa
komentuko kapera honetan egon zela dakigu auzi paper batzuetan ikusi dugulako
esaten dela “con su retablo de pincel del descendimiento de la cruz”.
Seguruena, honekin lotuta dago, gainera, Santo Domingo Guzmangoaren irudia
triptikoan agertzea ere. Izan ere santu hau izan zen ordena dominikarraren
sortzailea, komentuko mojen ordenaren fundatzailea. Kapera komentuan
egitearena, berriz, beste kontu batekin lotuta egon daiteke. Mende amaiera
hartan Beheko elizan, parrokian, eraikitze lanetan ziharduten. Izan ere, eliza
urte batzuk lehenago erre egin zen eta berri-berria egiten ari ziren, baina
Nicolao Ibañez eta Marina Iñiguez edadean aurrera zihoazen eta beraien
kategoriarako ez zuten beste lekurik aurkitu mojen komentua baino. Gure ustetan
ez zuten komentua aukeratu beraien jauregitik hurbil zegoelako ze Arteitatarrak
garai hartan ez ziren Uriarte auzoan bizi, ez bada ere gaur egun Erkiaga
taberna dagoen eraikinean zuten dorrean baino.
Artikulu hau amaitu aurretik apunte bi. Bata triptiko hau ez dela
kuriositate bat, kasualitate huts bat. Alderantziz, XV. mende bukaeran eta
XVI.aren hasieran Lekeition zegoen aberastasunaren erakusgarri da. Eta ez
bakarra. Ordukoa da eliza nagusia, garai hartan Bizkaian handienetarikoena.
Parrokiaren eliz premiak asetzeko baino Jaungoikoaren –eta egitea otu
zitzaienen- handitasuna goraipatzeko egina. Elizarekin batera bertan gordetzen
den erretaula nagusia, penintsula osoan bakanetarikoa bere neurrian. Txikiagoa
izan arren balio urriagoa ez duen erretaula txikia ere elizan bertan dago. Bata
Flandriatik ekarritako artistek egina eta bestea herrialde hartan erosia.
Parrokiatik irten barik baina mende bat lehenagokoak dira gorago aipatu ditugun
laudak, eta sasoikoak dira baita ere kale-kantoi batzuetan (Trinidade eta
Bergara kaleetan, besteak beste) zeuden Ingalaterratik ekarritako alabastrozko
irudiak. Batzuk zein besteak herrian zegoen aberastasunaren eta Ipar
Europarekin Lekeitiok zituen hartu-emanen erakusle ederrak.
Bigarren apuntea Nicolao Ibañez eta Marina Iñiguezen irudien gainekoa da.
Erretratuak dira biak, erretratuak diren legez koadroan ageri diren gainerako
pertsonaien irudiak. Lekeitiar bien aurpegiera horixe zen, behar bada
idealizatuta daude triptikoan, baina garai hartan pertsona bi horiek ezagutu
zituztenek koadroa ikusiz gero bata eta bestea ezagutuko zituzten. Taulan ageri
diren santuen kasuan, berriz, zeruko pertsonaien jantzietan Brujasko hiritarrak
daude, akaso pertsonai ezagunak, behar bada ez. Honekin esan nahi dugu koadro
horretan ageri direla lekeitiar biren erretraturik zaharrenak, akaso bizkaitar
batzuren irudi errealistarik zaharrenak ere bai, Nicolao Ibañez Arteitarena eta
Marina Iñiguez Çerangarena, gaur arte ezezaguna zen Lekeitioko Giocondarena.
