Polita zelako egin ete eben Lekeitioko uria sortu?


XIV. mendea garai ona da Bizkaian, ekonomiaren aldetik; merkataritza eta industrigintza sasoi onean aurki­tzen dira eta honekin lotuta demogra­fian gorakada bat igartzen da. Gora­kada demografiko honek beharginak emango dizkio gorago aipatutako ho­bekuntza ekonomikoari.
Hobekuntza hau ez da agintea zute­nen begietatik kanpo geldituko; hauek gorakada honetan beraien ira­baziak gehitzeko eta beraien arerioen kontra ekiteko bide zabal bat ikusiko dute. Lehenengo Bizkaiko Jaunak, eta gero Gaztelako erregeak, Jaurrerriko Nagusi modura, Uriak sortzeko, mer­kataritza eta industrigintza bultzatze­ko bideetan ahaleginduko dira.
Prozesu honen barruan jasoko du Lekeitiok Uri bihurtzeko eskubidea; Maria Díaz Harokoak Santa Maria pa­rrokiak harrapatzen zituen lurrei Uri­tasuna emango die.
Ez da kasu honetan lurralde huts bat; bazen ordurako elizaren ingu­ruan herri bat hesi batez inguratua, eta hesi horren barruan zen, Bedaroa­tik Gizaburuagara eta hemendik itsa­soraino den lurraldeko parrokia baka­rra eta osotasunean menperatzen zue­na.
1.325ean ematen den fueroak fin­katu egin nahi du berez sortzen dihar­duena hau da, merkataritza eta indus­tria, eta bide honetan datoz Bizkaiko uri guztiei emandako Logroñoko Fo­ruak dakarzen onurak:

a) Uritarrak askeak izan betirako.
b) Administrazio berezi bat, eurak eurentzako aukeratua.
d) Eliza beraien eskuetan jarri. Lekei­tion parrokiaren ondasunetatik hiru­tik bi jasotzen zituen herriak eta bestea Jaunak.
e) Herri mugatu bat sortu, uria norai­nokoa zen zehatz jarri.
f) Hesi bat segurtasun militarrerako. 
Iñaki Goiogana
DZANGA aldizkaria 1. zkia. 1989ko maiatza

Lekeitio - Historiaren gurpilean

DZANGAren lehen alean, 1989ko maiatzekoa hain zuzen ere, “historiaren gurpilean” sailean, Lekeitio sortzearen zergatia azaltzen genuen, eta besteak beste, hau agertzen zen:

“XIV mendea garai ona izan zen Bizkaian, eta mende horre­tan Lekeitio Uri bihurtu bazuten ere, bazen ordurako herri bat, elizaren inguruan eta hesi batez inguratuta, eta hesi borren ba­rnean zegoen, Bedarona, Gizaburuaga, eta hemendik itsaso­rainokoa den lurraldeko parrokia bakarra eta osotasunean menperatzen zuena”.

Oraingo honetan aldiz, Lekeitioren historia baino, aldizkaria­ren gaiarekin lotuago egon daitekeen forma eta estrukturaren jatorria azaltzen da.
Euskal Herri Atlantikoan, kos­taldeak, hirigintza aldetik, barruko aldearekin konpa­ratuz atzerapen handia du. Esan dezakegu, ez dagoela benetako hirigintzarik Itsas-merkataritza zabal­du arte, eta hedapen ekonomiko hau, erdi aroan izango da.
Honek ez du esan nahi, lehenago he­men herririk ez zegoenik, baina bai une horretan hasiko dela hartzen gaur egun ezagutzen dugun Lekeitioren itxura.
1325ean Maria Diaz Harokoak Le­keitio uri bihurtu zuenean, ez zuen he­rri berri bat sortu, lehenago zegoenari, hedatzeko tresna bat erran baino.
Ordura arteko Lekeitio, Dendari ka­learen luzeran eta Goikokalea eta Behekokalean zehar zabaltzen zen, hesi batez inguraturik, gune hau, segur aski ez zegoen etxez beteta, gaur egun ere, Goikokalea eta hesiaren artean ez dago etxerik.
Baina 1325ean Lekeitiok, zabaltze­ko eta merkataritzara jo nahi bazuen batipat, Arranegirantz zabaldu behar zuen.
Auzo honetan ez da nabari Lumen­tza mendiaren eragina, eta kaleak zu­zenak eta kanto zuzenak egiten dituzte Arranegi kale nagusiarekin. Kale hau, ez doa auzo honen erditik, baina bai kaiaren luzera guztian zehar.
Auzo hau ere (Arranegia) hesi batez inguratuta zegoen, eta berton ere ba­dira gune hutsak, etxegabeak, baina beste auzoan baino gutxiago.
Auzo biok alde ezberdin bitan sor­tuak izan arren, egun gordetzen dituz­ten eraikuntzak harrezkerokoak dira. Erdi aroko aztarna gutxi dago, aro ho­rretan etxeak, gehienbat egurrez egi­nak zirelako eta hondamendi handiak izan zituelako gure uriak, horra hor 1420ko sutea, dena kiskalita utzi zue­na.
Baina dena erreta utzi arren, berre­raikitzea lehenagoko sailak errespeta­tuta egin zen. Kontrasu harresia egi­teko, Apalloa eta Uribarri (Azpiri kalea) kaleen bitartean utzi zen aparteko saila eraiki gabe.
Gune biok nahiko izan ziren Lekei­tioko populazioa gordetzeko XIX. mendera arte, Erdi Aroaren azkenean gelditu egin zen eta hedapen ekono­mikoak aurrera egin ez zuelako.
XIX. mendean, populazioak gehia­gora egin zuenean eta hesiak gorde­tzen zuen uriak lekurik ematen ez zue­nean, Arrabalak zabaldu ziran, Ezpe­leta kalea eta Atea auzoa. Mende ho­netan aterako da Hilerria eliza ingurutik gaur egungo tokira.
Mende horretako garapenak zabal­du zituen Durangora eta Muretagane­tik Debara bideak.
Giro horretan, Paskual Abaroak, beste hainbat lanen artean, Casto de Zabala arkitaktariaren laguntasunare­kin, Paskual Abaroa Etorbidea egin zuen, lehenengo Ateako atetik, gaur egun Eskolapea deitzen dugun leku­raino. Lan hau burutzeko harresia jaurti zuen. Eta gero Eskolapetik aurre­ra. Bigarren fase honetan, ezin izan zuen harresirik jaurti, etxeak egiteko aprobetxaturik zegoen eta.
1888an, Etorbidea egin ondoren Le­keitio kale horretatik itsasorantz za­baltzen zen, baziran etxe banaka ba­tzuk, baina gutxi.
Gero egin da kale horretatik gorakoa eta hainbat etxe eraiki lehen gune ho­rretan, harresia jaurti eta hutsik gelditu ziran hainbat sailetan, eta lehenagoko etxe zaharrak jaurti eta eraiki zen lur sailetan.

GAMARRA ENPARANTZA


1325ean, Arranegi auzoa egin zutenean, auzo biak (Arranegi eta Dendari-­Goiko-Beheko kaleak) batzen zituen gunea zen plaza hau, eta esan behar, Lekeitioko gunerik inportanteena zela, XIX. mendean, Debara bidea egin zutenean, plaza itxura galdu arte, erditik moztu zuten eta.
Iñaki Goiogana 
DZANGA aldizkaria Ale berezia. 1990eko urria

LUR SAILAK LEKEITION - Iñaki Goiogana


Aldizkari honetan, lehenago ere aipatua izan da noizbait, Le­keitioren eremua ze­lan 1325. urtean zenetik murrizten joan zen gaurko mugetaraino.
Administratiboki, Lekeitio­ren mugak XVII. Mendean nahiko finkatuta gelditu tiren, Zubietarren alde egindako Ba­tzar Nagusiek, Elizateak Uriak baino Lehenagokoak zirela arrazoia erabiliz, Zubieta jauregia Lekeitioren barrutitik kanpora gelditzeko, eta Ispaste­rren mugen barruan egon behar zutela agindu zutenean.
Lekeitioren esparrua txikia bazen ere, uri honek bazituen jatorriz gutxienez 1325. urtetik bereak ziren lur sail handiak Amoroton eta Mendexan, behin­tzat eurak ziran, urtero kande­lara (subastara) ateratzen zire­nak. Ematen zuten fruitua, egurra eta gaztaina ziren. Egu­rra, ikatzetarako eta arosterira­ko erabiltzen zen, eta gaztaina jateko.
Baina ikatzak, bere urterik onenak galdu zituen, hemengo burdinoholak lurra jo zuenean, eta XIX. mendean, sutarako erabiltzen zen gehien bat eta subastetan behin baino sarriagotan gelditzen ziren sailak saldu gabe. Hala eta guztiz ere, hortik ateratzen zen dirua, Lekeitioren kontuetan beharrezkoa zen gastuei aurre egi­teko.
Legediak ondo kontuan hartzen ez zuena, egoera be­rezietan egin behar ziren gastuak zen. Kasu hauetan, hau da, gastu berezi bat egin behar bazen, zergak gehitzen ziran ordaindu arte. Baina horretarako baimen berezi bat eskatu behar zitzaion Gaztelako Kontseiluari.
Gauzak horrela, Lekeitiok ez zuen arazo larriegirik izan, Frantziarrak sartu ziren arte.
Ejertzitoak zituen gastu asko, herriak ordaindu behar zituen, eta gerra amaitu zenerako zorrak jasan ezinak ziren.
Hala ta guzti ere, ur ekarrera bat egin zen, Ateako iturria, Arranegiko zabaleko iturria, eta beste batzuk eginaz, eta dena okertzeko Gaztelako Kontseiluak ez zuen zergak gehitzeko baimenik eman.
Herriak zorra, zenbait herritar, inguruko herrietako batzuekin eta beste urruneko leku batzuetatik, intere­saren truke, dirua eman zioten.
Jendearekin zuen herri zor honek 1844. urterarte iraun zuen eta amaitzeko modu bakarra, gorago aipatu ditugun lur sailekin egin zen.
Herriak zuen aberastasuna eta zenbaterainoko zorra ikusteko, nahikoa da 1843ko aurrekontuak irakurtzea. Gastuak 40.000 errial ziran, eta irabaziak beste horren­beste, eta zorra 700.000 errialetik gorakoa.
  
Iñaki Goiogana
DZANGA. Ale berezia. 1990ko otsaila

Kontzejua - Udala


1762an hasi eta 1876. urtera arte, Lekeitioko kontzejua urtearen hasieran berritzen zen.
Berritze hauek ekintza konplexu eta zeremonial luze bat zuten. San Silbestre egunean meza entzun ondoren, alde egingo zuen kontzejuak batzarra ospa­tzen zuen, hautatzaileak aukeratzeko. Urtebarri egunean, hautatzaileok eta kontzeju zaharra, berriro ere meza en­tzun ondoren batzen zen, eta hautatzai­leek bozketa ostean, aipatutako izenak zozketatu egiten ziren, lehenengo alka­terako, gero sindikurako eta azkenez erregidorerako.
Beraz, boturik gehien zeukanak, ez zuen derrigorrez alkate atera behar.
Aiuntamentu berria osatu ondoren, gorporazio berria eta zaharra monjen komentura joaten ziran, oraindik makila lehenagoko alkateak eramanez, eta uz­teko ziren agintariak leku hobean jarri­ta. Denen aurretik, Tanbolinteroa.
Komentuan, ume Jesusen irudia, erre­gidore zahar bi eta berri biek, prozesioan erabili ondoren, udaletxera bueltatzen ziran, joan ziren era berdinean, segidan hospitalera joateko, eta hango gela na­gusian aukeratzen ziran “Diputados y personas del común” zeritzenak.
Gero denak itzultzen ziran berriro udaletxera, eta han, uzteko zen alka­teak, gurutze bat eskuan zuela, agintari berrien zin egiteari ekingo zion. Amaitu ondoren, alkate berriak makila hartu, eta den denak Elizara joaten ziren. Bi­dean, komentura ez bezala, alkate eta beste agintari berriak leku hobean joaten ziren, eta kasu honetan ere tanbolina aurretik.
Otoi egin ondoren, agintari berriek, sakristian, eleiz kabildoarekin hitz egi­ten zuten, otoitzak eskatzeko, honen os­tean, udaletxera. Agintariak eleizan zi­ran bitartean, organoak joten jardun behar zuen. Udaletxetik berriro, kontze­ju berria prozesio antzera joango zen Kaira eta Ateako portale zaharrera.
Urtarrilaren bian, aurreko urteko sin­dikoak, herriaren ondasunen inbenta­rioa emango zion sindiko berriari. Egun berean, aurreko urteko eta urte horre­tako agintariek sakristian jasoko zuten artxiboa, eta hau gordetzeko hiru gil­tzak. Hiru giltzok, Alkateak, erregido­reak eta sindikuak euki behar zituzten. Artxiboa hartu ondoren, udalbatza be­rria soilik joango zen komentura, monjei beraien erreguetan agintari berriak go­goan izan zitzaten eskatzera.
Egun berean, agintari berriek herriko denda, taberna, labe, eta beste salmenta etxe guztiak bisitatuko zituzten, bertako pisu eta neurri guztiak legez zeuden ikusteko.
Hilaren hiruan alkate berriak, aurreko alkateek egindakoak beteko zituela baieztatu behar zuen, eta beste horren­beste sindikoak bere aurrekoarekiko.
Urteko lehen igandean batzen zen udal batza berria eta aurreko urteko kontu batzuk jakingo zituzten, jakinaren gainean egon zitezen. Batzar horretan aukeratzen zen, kontuak fiskalizatuko zituena ere.
Iñaki Goiogana
DZANGA aldizkaria 5. zkia. 1990ko abendua